Een Boost voor de Ziel

Grensoverschrijding: wat zijn onze overlevingsreacties?

Grensoverschrijding. Een woord van deze tijd maar een beweging van alle tijden. Als ik naar mezelf kijk heb ik daar wel mee te maken gehad in mijn leven, maar was ik gelukkig in staat om mezelf weer tijdig in veiligheid te brengen.

Als jonge vrouw van twintig jaar moest ik vanwege een onvoldoende stage in een lager leerjaar instappen. De supervisiegroepen waren in dat leerjaar al gevormd en ik kreeg daarom individuele supervisie bij een docent thuis. Hij was toen net gescheiden en had een eigen appartement betrokken. De tweede keer dat ik supervisie had, was er die ochtend een nieuw tweepersoons bed bezorgd. Ik belde aan, hij deed open en liep me door de lange gang voor naar de huiskamer, maar stapte halverwege pardoes zijn slaapkamer in, liet zich achteruit op het bed vallen en zei met uitnodigende stem ‘heerlijke vering’ en sloeg met zijn hand op het matras naast hem. Ik wist niet hoe gauw ik in die huiskamer moest komen. Daarna ben ik nog een keer bij hem thuis geweest voor supervisie, maar heb vervolgens zelf het initiatief genomen om te stoppen. Een eindverslag geschreven, daarin vermeld dat ik voldoende geleerd had en vervolgens had ik geen supervisie meer gedurende de resterende tijd van die tweede stage. Opvallend was dat niemand van de opleiding daar vragen over stelde. Het was bij iedereen bekend dat hij in ieder leerjaar een ‘liefje’ had. Ik kreeg overigens een dikke acht voor dat eindverslag van de beste man.

Of een andere ervaring van grensoverschrijding. Ik werkte als begin dertiger bij een organisatie waar ik voor de directie een reeks congressen organiseerde voor het bedrijfsleven in de regio. Aan het eind van zo’n congres zat ik met de voorzitter van het bestuur nog wat na te praten over het succes van de middag toen hij, ruim 25 jaar ouder en getrouwd, plots onder de bar mijn hand vastpakte en avances maakte. Ik was perplex, had het niet zien aankomen en voelde me daar behoorlijk in het nauw. Ook daar wist ik me toendertijd uit te redden, sloeg in één keer mijn net ingeschonken glas rode wijn naar binnen, haastte me naar mijn auto en reed als een speer weg. Achteraf bleek dat ook hij bij meerdere medewerkers de grens over ging. Het lijken stoere verhalen nu, maar ik voel nog steeds de adrenaline in mijn lijf van die momenten.

Dit alles is ruim 30 jaar geleden, maar de grensoverschrijdende ervaringen van de vrouwen die nu in het nieuws komen laten zien dat het er nog steeds is.

In ‘Verlamd van angst’ geeft Agnes van Minnen heel helder weer welke instinctieve reacties we inzetten om met grensoverschrijdend gedrag om te gaan, om te overleven.

‘Als het gevaar nog ver weg is, kun je nog goed nadenken en een weloverwogen keuze maken over hoe je met het gevaar omgaat. Als het gevaar echter heel dichtbij is, dan is een snelle reactie noodzakelijk en reageer je dus instinctief.

In volgorde de 6 V-Overlevingsreacties

Voorkomen > De veiligste manier om te overleven is voorkomen dat je in gevaarlijke situaties terecht komt. Dus zorgen dat je bij de groep blijft, geen afzonderlijke situaties opzoeken. Maar dat lukt niet bij elk gevaar.
Voorzichtig zijn > Ben je misschien in gevaar? Dan ben je zeer alert, staat stil, luistert scherp, kijkt om je heen: je maakt een snelle inschatting of je in gevaar bent. Als blijkt dat je inderdaad in gevaar bent, komt je lichaam vliegensvlug in actie, want je wilt deze situatie overleven.
Vluchten > zodra je weet dat je in gevaar bent, maak je een snelle inschatting of vluchten mogelijk is. Zo snel mogelijk maak je dat je wegkomt uit de gevarenzone, dan kun je deze situatie overleven. Het veiligst is om te vluchten naar plaatsen waar je tot een groep behoort, want een groep zal je vaak beschermen. Maar vluchten kan niet altijd, soms zit je letterlijk of figuurlijk gevangen. Als je wilt overleven, zul je iets anders moeten doen.
Vechten > Als er gevaar dreigt en je kunt niet meer vluchten, maak je een snelle inschatting of je je kunt verzetten. Je vecht tegen je belager, en probeert zo alsnog weg te komen en in veiligheid te komen. Maar ook dat kan niet altijd. Soms is de dader simpelweg te sterk of te gevaarlijk. Als je deze situatie wilt overleven, zul je iets anders moeten doen.
Vrede bewaren > Als je niet kunt vluchten of vechten, probeer je de gevaarlijke situatie te de-escaleren door de vrede te bewaren. Dit doe je door de dader te gehoorzamen, te doen wat hij wil, je klein en onderdanig te maken. Je bent volgzaam en geeft de dader zijn zin. Maar ook dat lukt niet altijd, of werkt niet voldoende.
Verlammen > Als ook de vrede bewaren niet lukt, is je laatste optie om deze situatie te overleven door te verlammen. Je bevriest. je voelt je verlamd, je kunt je spieren niet bewegen en niets meer zeggen. Je doet als het ware net alsof je al dood bent, en daardoor overleef je deze gevaarlijke situatie’.

’Overigens is het een mythe dat grensoverschrijding op seksueel gebied alleen vrouwen overkomt. Ook mannen worden seksueel misbruikt, ongeveer 20% van de mannen in Nederland hebben dat meegemaakt.’

Met dit lijstje van 6 V-Overlevingsreacties begrijp ik nu achteraf dat ik zelf vanuit ‘Voorkomen’, ‘Voorzichtig zijn’ en ‘Vluchten’ heb gereageerd. En er met niemand achteraf over gesproken heb.

In mijn praktijk Het Familiehuis komen ook regelmatig oude ervaringen naar boven waarin mensen zichzelf niet meer in veiligheid hebben kunnen brengen. Vaak hebben ze dan geprobeerd de vrede te bewaren of zijn ze ‘verlamd van angst’ geweest. Alle overlevingsreacties hebben precies dat tot doel: overleven!

Ook naderhand om er niet iets over te vertellen is een vorm van ‘overleven’. ‘In de meeste gevallen is de dader van seksueel misbruik namelijk een bekende, iemand die dicht bij je staat, een familielid, een collega, een leidinggevende, de trainer, een huisgenoot. Als onderdeel van die sociale groep, je familie, je werkkring, het sportteam is de kans groot dat als je erover gaat praten daardoor de sociale groep uiteenvalt, of dat je een buitenbeentje wordt. Je instinctieve overlevingsreactie na afloop is dan ook om de sociale groep bijeen te houden en te zwijgen over het misbruik. Je kiest in feite uit twee kwaden’.

Met deze blog hoop ik mensen meer inzicht te geven in wat er met je gebeurt als je met grensoverschrijdend gedrag in je leven te maken krijgt. Dat je jezelf beter begrijpt in je overlevingsreacties, dat we mensen die het is overkomen beter begrijpen. Want met meer begrip is de kans groter dat je er mee kan komen. Ook als het jaren geleden is gebeurd.

Hartelijk groet,